Zachowanie agresywne, jest zachowaniem, które z reguły bardzo trudno jest zmienić. Wielu młodych ludzi uczy się go przez powtarzanie, częste stosowanie, osiąganie wielu korzyści i rzadkie doświadczanie kar. Duże znaczenie ma złożony charakter agresji.
Jest to jawne zachowanie, często okazywane przez osoby wykazujące deficyt lub brak alternatywnych umiejętności prospołecznych. Jest ono często inspirowane złością, wynikającą z błędów w postrzeganiu przez młodzież stosunków międzyludzkich. Typową cechą, która zwykle towarzyszy takim procesom poznawczym, jest pobudzenie emocjonalne, nadające im siłę i podtrzymujące je. Agresja ma jednocześnie behawioralny, poznawczy i emocjonalny. Tak samo złożona musi być nakierowana na nie interwencja.
Program zastępowania agresji (Aggression Replacement Trainig) znany, jako ART, zainicjowany został w 1987 roku, jako kompleksowe oddziaływanie, konkretyzujące takie złożone podejście. Trening Zastępowania Agresji (ART) składa się z trzech komponentów: Trening Umiejętności Prospołecznych jest jego składnikiem behawioralnym, Trening Kontroli Złości - emocjonalnym, a Trening Wnioskowania Moralnego - elementem związanym ze sferą poznawczą. Od roku 1987 coraz częściej stosuje się ART w szkołach, placówkach wychowawczych i innych miejscach, gdzie przebywa agresywna młodzież.
W przeszłości, agresja postrzegana była, jako instynktowne zachowanie ludzkie, energia walki, która musi się rozładować. Przez szereg lat, ludziom agresywnym: chronicznie agresywnym młodocianym, osobom znęcającym się nad małżonkami, dziećmi czy też innym, którzy regularnie zachowywali się w sposób agresywny, radzono, by znajdowali bezpieczny sposób na wyładowanie tej instynktownej energii: rozładuj napięcie, uderz w zamian np. w tapczan, worek treningowy lub lalkę. W ostatnich latach jednakże, takie myślenie o agresji uległo zmianie, ponieważ wykazano, że koncepcja naturalnego i nieuniknionego instynktu agresji jest mitem - tyle wygodnym, co błędnym. W przeciwieństwie do tego założenia, badania wykazały, że agresja jest przede wszystkim zachowaniem wyuczonym przez obserwację, naśladowanie, bezpośrednie doświadczanie i powtarzanie zachowań.
Dlaczego agresję trudno jest zastąpić?
Wśród rosnącej liczby nieletnich, agresywne myśli i zachowania są „przeuczone", przynoszą stałe korzyści i w dużej mierze są wspierane przez osoby ważne w ich życiu. Rodzice, nauczyciele, wychowawcy i inne osoby, które chcą zmienić taką młodzież, rzadko odnoszą większe sukcesy. Pierwszą przeszkodą jest częstotliwość, z jaką młodzież w wieku dorastania otrzymuje od społeczeństwa komunikaty, że „agresja popłaca". Wielu młodych ludzi dorasta z rodzicami, którzy załatwiają sprawy na drodze agresywnych kłótni. Regularnie biją swoje dzieci w celu utrzymania dyscypliny. Młodzi ludzie bawią w agresywne zabawy z agresywnymi rówieśnikami. Spędzają tysiące godzin grając w pełne agresji gry wideo i oglądając przemoc w telewizji. Mogą chodzić do szkoły, w której panuje przemoc.
Są oni otoczeni agresywnymi doświadczeniami w domu, na ulicy, w szkole i przed telewizorem, co sprawia, że nauka przebiega szybko i jest nieustanna. Bohaterami tych poruszających i postrzeganych poprzez szczegóły typu „Jak to się robi?", agresywnych doświadczeń, które wydają się bezbolesne i, co najważniejsze, przynoszą korzyści, są często osoby podziwiane przez młodzież.
Ogólny zarys ART
Podstawą programu zastępowania agresji jest pogląd, że każdy agresywny czyn nastolatka lub dziecka, czy to w szkole, czy w domu, czy w społeczności, jest wielostronnie uwarunkowany, czynnikami zarówno wewnętrznymi jak i zewnętrznymi Po pierwsze, charakterystyczny dla tej młodzieży jest brak lub niedostatek wielu umiejętności osobistych, interpersonalnych i społeczno-poznawczych, które łącznie warunkują skuteczne zachowania prospołeczne. Po drugie, częsta impulsywność młodych ludzi i ich nadmierne poleganie na działaniach agresywnych w zaspokajaniu swoich codziennych potrzeb i długoterminowych celów, wskazuje na deficyty kontrolowania złości. Po trzecie, w odniesieniu do systemu wartości, młodzież taką cechuje egocentryczny, konkretny i, w pewnym sensie, prymitywny sposób uzasadniania moralnego. ART odnosi się do każdego z powyższych deficytów w swoich trzech, powiązanych ze sobą, składnikach: treningu umiejętności prospołecznych, treningu kontroli złości i treningu wnioskowania moralnego.
Trening umiejętności prospołecznych
Trening umiejętności prospołecznych jest zespołem procedur zaprojektowanych w celu podwyższenia poziomu umiejętności prospołecznych (Goldstein, 1973, 1981). Wywodzi się on z naszej interpretacji wyników badań nad optymalnymi metodami nauczania dla różnych kategorii młodzieży agresywnej, jak również z modelu społecznego uczenia się deficytowych zachowań, zaproponowanego przez Bandurę 1973). Metoda ta składa się z serii procedur instrukcji społecznego uczenia się. Konkretnie, młodzież agresywna lub przestępcza, w małych grupach, podczas treningu umiejętności prospołecznych ogląda przykłady wzorcowych zachowań, w których ma deficyty (tzw. modelowanie); ma możliwość ćwiczenia i próbowania takiego kompetentnego zachowania (tzw. odgrywanie ról, scenek); otrzymuje pochwały, przeinstruowanie i informacje zwrotne za odgrywanie ról jak najlepiej zbliżone do wzorcowego (tzw. informacja zwrotna); oraz jest zachęcana do angażowania się w aktywności nastawione na utrwalenie nauczonych umiejętności i wykorzystania, w razie potrzeby, tych umiejętności w szkole, domu, społeczności lokalnej, zakładzie innym realnym środowisku (tzw. transfer treningu). Za pomocą tych procedur - modelowania, odgrywania ról, informacji zwrotnej i transferu treningu - proponuje się program nauczania 50 umiejętności prospołecznych. (załącznik nr 1)
Trening kontroli złości
Trening umiejętności prospołecznych, składnik ART dotyczący zachowań, uczy młodzież, co robić zamiast agresji, natomiast trening kontroli złości, składnik ART dotyczący emocji, uczy trenujących, czego nie robić. Jego celem jest podwyższenie poziomu samokontroli, ograniczenie i kontrolowanie gniewu i agresji.
Trening kontroli złości polega na tym, że młodzież przygotowuje na każdą sesję opisane niedawno sytuacje, które spowodowały złość. Młodzież podczas spotkań:
- identyfikuje czynniki wyzwalające złość (wydarzenia zewnętrzne i dialog wewnętrzny powodujące złość),
-identyfikuje sygnały (własne doświadczenie np. napięcie mięśniowe, zaciśnięte pięści pozwalające określić odczuwane emocje, jako złość),
- uczy się używać reduktorów (technik służących do zmniejszania poziomu gniewu np. głębokie oddechy, liczenie wstecz, wyobrażenie spokojnej sytuacji, wyobrażenie odległych konsekwencji czyjegoś zachowania),
- uczy się używać monitów (dialogu wewnętrznego np. „bądź spokojny”, „panuj nad sobą” lub wyjaśniać cudze zachowanie, jako nie wrogie),
- uczy się stosować samoocenę (na ile dobrze wykonałem powyższe kroki i nagradzam siebie za skuteczne wykonanie) (załącznik nr 2)
Trening wnioskowania moralnego
Trening wnioskowania moralnego jest trzecią interwencją ART. Ta cześć dotyczy działań związanych z opóźnieniem dojrzałego wnioskowania moralnego oraz z towarzyszącym temu opóźnieniu egocentryzmem.
To zestaw procedur zaprojektowanych w celu podwyższania poziomu uczciwości i sprawiedliwości oraz liczenia się z potrzebami i prawami innych.
W czasie sesji podejmowania decyzji społecznych, grupa dąży do znalezienia dojrzałych moralnie powodów, decyzji i wartości odnoszących się do określonych sytuacji problemowych.
PLANOWANIE TRENINGU UMIEJĘTNOŚCI PROSPOŁECZNYCH
Liczba trenerów: preferowana 2 na grupę
Liczba trenujących: 6 do 8
Grupa dobrana wiekowo i środowiskowo
Kryterium włączenia: deficyt umiejętności
Kryteria wyłączenia: Biegłe wykonywanie umiejętności, wybitna nadpobudliwość lub głębokie upośledzenie umysłowe
Sesji w tygodniu: optymalnie 3 (od 15 min. do 1,5 godziny)
Wyposażenie: karty umiejętności, plakaty umiejętności, tablica
Trening umiejętności prospołecznych składa się z 50 umiejętności, pogrupowanych w sześć kategorii. Każda umiejętność jest podzielona na swoje kroki behawioralne, które są modelowane przez trenerów i odgrywane przez każdego trenującego podczas sesji treningu umiejętności prospołecznych. (załącznik nr 1)
Wybór umiejętności
W 10-tygodniowym programie ART, umiejętności są z góry wyznaczone. Jednakże, gdy planuje się dłuższy program ART, poszczególne umiejętności można dobierać uwzględniając mocne i słabe strony trenujących. Nawet w ramach 10 - tygodniowego programu, istnieje możliwość elastycznej zamiany pewnych umiejętności na inne, jak również zmiany kolejności ćwiczenia dziesięciu wyznaczonych umiejętności. Proces doboru umiejętności do ART może przebiegać z zastosowaniem wielu technik diagnostycznych: wywiadów, procedur socjometrycznych, gier dydaktycznych, próbnych grup, obserwacji bezpośredniej i kwestionariuszy umiejętności. Zaleca się poleganie głównie na obserwacji bezpośredniej i kwestionariuszach umiejętności. (załącznik nr 3)
Przebieg treningu umiejętności społecznych
1. Jeżeli są to pierwsze zajęcia to każdy z uczestników przedstawia się, mówi coś o sobie. Należy poinformować uczestników, na czym zajęcia będą polegały, co uczestnicy będą ćwiczyli i jakie korzyści dzięki tym zajęciom mogą osiągnąć.
2. Omówienie zasad: mówi tylko jedna osoba; zwracamy się do konkretnej osoby, nie krytykujemy
3. Jeżeli są to kolejne zajęcia nauczyciel (trener) przypomina, co było trenowane na poprzednich zajęciach i ewentualnie uczniowie mówią jak poradzili sobie z sytuacją problemową w realu (tzw. transfer)
4. W tej części nauczyciel(trener) rozpoczyna dyskusję od wyjaśnienia, jaką umiejętność będziemy trenowali. Prowadzi krótką dyskusję, w której uczniowie podają słowa opisujące daną umiejętność, z czym im się kojarzy, co to takiego jest, na koniec definiują.
5. Rozdanie uczestnikom kartek z krokami lub zapisanie na tablicy, przeczytanie i przedstawienie scenki modelowej (odgrywa dwóch trenerów lub trener z jednym z uczniów) (załącznik nr 4)
6. Dyskusja: Czy ta sytuacja przypomina wam o sytuacji, gdy …..?, Co w takich sytuacjach zwykle robicie? Czy kiedykolwiek musiałeś….? Czy miałeś/aś z tym trudności? itp.
7. Odgrywanie ról przez uczniów (scenek) np. na podstawie sytuacji z życia, o których uczniowie wcześniej opowiedzieli.
Nauczyciel (trener) dzieli grupę na obserwatorów aktora I trenującego daną umiejętność i obserwatorów aktora II pomagającego w scence. Ważne jest, aby nauczyciel zmieniał osoby odpowiedzialne, aby każdy uczeń mógł przećwiczyć scenkę. Podczas odgrywania scenki nauczyciel jest trenerem, który uważnie obserwuje i „przerywa akcję", jeśli uczeń popełni błąd. Nauczyciel delikatnie koryguje błąd i wprowadza zmianę tak, aby scenka zakończyła się sukcesem. Po ukończeniu scenki, nauczyciel prosi o informacje zwrotne uczniów, (Co zrobił dobrze aktor II?, Co zrobilibyście inaczej na miejscu aktora II?, Co zrobił dobrze aktor I?, Co zrobilibyście inaczej na miejscu aktora I?, Czy były zachowane wszystkie kroki?, Jakie korzyści osiągnął aktor I?) Następnie te same pytania trener zadaje aktorom. Na koniec sam podsumowuje scenkę daje wzmocnienie (pochwałę)
8. Odgrywanie ról danej umiejętności jest powtarzane dotąd aż każdy z uczniów weźmie w nim udział
9. Trener daje uczniom ćwiczenie samodzielne, aby mogli przetrenować daną umiejętność w życiu. Uczniowie wypełniają arkusze Ćwiczenia Samodzielnego, które pomagają im przeanalizować efekty jego realizacji, dzielą się z całą grupą wynikami analizy swoich doświadczeń
Krzysztof Pieczykolan
BIBLIOGRAFIA:
1. A. P. Goldstein, B. Glick, J. C. Gibbs, ART. Program Zastępowania Agresji, Wydawnictwo: Instytut „Amity” Warszawa 2004
2. J. Morawski, Trening Zastępowania Agresji (ART) Materiały uzupełniające do kursu doskonalącego na temat profilaktyki agresji i przemocy u młodzieży, Instytut „Amity” i Szkoła Profilaktyki Uzależnień Warszawa 2000
3. ks. B. P. Rosik, Program Prawidłowych Relacji Dzieci i Rodzin oraz Kształtowania Charakteru Peace 4 Kids – Trening Umiejętności Prospołecznych, Empatii i Zastępowania Agresji. Rozwijanie Społecznych, Emocjonalnych i Naukowych Umiejętności, Wydawca: Fundacja „KARAN”, Warszawa 2007.